Phương Liên trong tiết mục xiếc, ảo thuật Bà chúa Thượng Ngàn ẢNH: K.B

Hiểu hơn về một văn hóa tín ngưỡng

Ngũ biến trình diễn 5 giá hầu đồng theo phong tục tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt, được UNESCO công nhận là di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại vào cuối năm 2016. Vở do NSND Anh Tú biên tập và đạo diễn theo hình thức sân khấu hóa. NSND Lệ Ngọc lần lượt hóa thân 5 vị thánh khác nhau trong 5 giá hầu đồng: chầu Đệ Nhị Mẫu, ông Hoàng Mười, cô bé, Đệ ngũ Tuần Tranh, cô Bơ. NSND Lệ Ngọc cho biết: “Tôi và NSND Anh Tú đã bàn nhau dựng vở diễn này để dự Liên hoan sân khấu Trung Quốc - ASEAN vào năm 2016, cũng là thời điểm hồ sơ Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đang được xét duyệt để trở thành di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Đây chính là dịp để chúng tôi quảng bá loại hình văn hóa này với bạn bè quốc tế”. Ngũ biến năm đó đã giành được giải Tiết mục xuất sắc và Nghệ sĩ trình diễn xuất sắc tại liên hoan này.

Trong đợt lưu diễn ở TP.HCM vừa qua, vở diễn này cũng gây dấu ấn với nhiều khán giả phía nam, vốn còn chưa hiểu nhiều về hình thức tín ngưỡng thờ đạo Mẫu Tam phủ, Tứ phủ. Với những khán giả trẻ, nhiều người tỏ ra bất ngờ khi trước nay vẫn nghĩ hầu đồng là một hình thức mê tín dị đoan, với định kiến không hay về các ông đồng, bà đồng, thường bị xem là những người lừa đảo về chuyện lên đồng, nhập hồn. Qua phỏng vấn tại chỗ hay gửi lại lưu bút cho chương trình, nhiều khán giả đã thể hiện sự bất ngờ và thú vị về hình thức hát chầu văn cùng nghi lễ hầu đồng.

Không chỉ Ngũ biến mà gần đây, các chương trình biểu diễn lấy ý tưởng và cảm hứng từ nghi lễ hầu đồng trong tín ngưỡng thờ đạo Mẫu đã xuất hiện nhiều dưới hình thức sân khấu hóa. Công ty Nhà hát Việt (Hà Nội) cũng có chương trình Tứ Phủ do đạo diễn Việt Tú dàn dựng, giới thiệu nghi lễ lên đồng qua 3 chương: chầu Đệ Nhị, ông Hoàng Mười, cô bé Thượng Ngàn. Mới đây, trong chương trình Ảo thuật siêu phàm chủ đề Dân gian VN, phát sóng trên VTV vào cuối tháng 5, thí sinh Đinh Phương Liên (thuộc Liên đoàn Xiếc VN) cũng đã biểu diễn tiết mục dự thi mang tên Bà chúa Thượng Ngàn, lấy ý tưởng từ hình thức hầu đồng. Các màn xiếc và ảo thuật biến hóa với quạt, dù, nhang... được Phương Liên biểu diễn như trong một buổi hầu đồng. Hát chầu văn cũng xuất hiện trong chương trình nghệ thuật Điểm một thời của nhà thiết kế Sĩ Hoàng với chủ đề Âm vang đất nước, diễn tại Nhà hát Chợ Lớn (Q.5, TP.HCM). Những danh hài như NSƯT Hoài Linh, NSƯT Xuân Hinh cũng đã từng biểu diễn hầu đồng trên sân khấu.

Chỉ là trình diễn, không mang yếu tố tâm linh

Việc hình thức hầu đồng xuất hiện trên sân khấu, bên cạnh mặt tích cực là giúp giới thiệu những nét đẹp văn hóa trong tín ngưỡng thờ đạo Mẫu, cũng gây ra những ý kiến lo lắng khi cho rằng nghi lễ này sẽ phần nào làm mất đi tính trang nghiêm và chỉ nên có ở những nơi tôn nghiêm như đền, phủ. Ngoài ra, nếu biểu diễn không đúng, trình thức không chính xác, sẽ khiến khán giả hiểu sai về nghi lễ.

Tuy nhiên, NSƯT Lê Chức, Phó chủ tịch Hội Nghệ sĩ sân khấu VN, cho rằng: “Nếu chúng ta coi đây là một văn hóa tín ngưỡng thì cái gì cũng có môi trường của nó. Môi trường tín ngưỡng có tính chất văn hóa dân tộc phải hiểu theo chân lễ là ở các đền, phủ. Còn cái gì ở sân khấu và nhất là do các nghệ sĩ trình diễn, biểu diễn thì về trình thức có thể đầy đủ nhưng dẫu sao cũng bị sân khấu hóa và không tạo ra tính chất tâm linh. Trong đền là tín ngưỡng, môi trường của hát hầu thánh, còn mang hầu thánh lên trình diễn thì chỉ là giới thiệu một hình thái tâm linh của VN hơn là tính chất truyền bá”.

Đạo diễn Huỳnh Tấn Phát cũng nêu ý kiến không nên xem những gì biểu diễn trên sân khấu giống như trong đền, phủ vì nó chỉ là tái hiện thôi.

Còn theo NSND Lệ Ngọc, Ngũ biến dù thể hiện về đạo thờ Mẫu nhưng mang tính biểu diễn là chính. Vở đã được mời biểu diễn ở các nước như Pháp, Hàn Quốc, Singapore, Philippines... và đều nhận được phản hồi tốt từ khán giả, giúp họ hiểu hơn về một văn hóa tín ngưỡng của VN. “Từ 5 giá hầu đồng này, tôi dự định sẽ làm thêm, kết hợp với các tiết mục dân gian khác thành một chương trình có thời lượng khoảng 2 giờ để tiếp tục biểu diễn giới thiệu ở các nước”, chị cho biết.

Theo Tố Tâm/ Thanh Niên